نظریه ترجمه نایدا حاصل کار وی بر روی ترجمه کتاب مقدس و آموزش مترجمان مبتدی در همان حوزه است. نایدا دو کتاب بسیار مهم نوشت:

• به سوی علم ترجمه (1964)
• نظریه و عمل ترجمه (با همکاری تیبر) (1969)

کتاب «به سوی علم ترجمه» نثر دشواری داشت و چندان مورد استقبال واقع نشد ولی کتاب «نظریه و عمل ترجمه» نثر ساده تری داشت و در اروپا و آمریکا مورد استقبال فراوان قرار گرفت.

نظریه نایدا بر مبنای دستور زبان گشتاری چامسکی، معناشناسی و منظورشناسی بود که در دهه های 1970 و 1980 از نظریه های پرطرفدار ترجمه بود.

ناید بر این باور است که هر تعریفی از ترجمه به هدفی بستگی دارد که برای ترجمه در نظر گرفتیم. او تحت تأثیر نظریه ارتباط ترجمه را این گونه تعریف می کند:

ترجمه یعنی تولید دوباره پیام زبان مبدأ در زبان دریافت کننده در قالب نزدیک ترین و طبیعی ترین معادل، اول از نظر معنا و بعد از نظر سبک.

ناید به انتقال پیام اشاره می کند نه پیام. شاید به این دلیل که پیام در متن نیست بلکه فرامتنی است.

مدل سه مرحله ای ترجمه

اولین جنبه از مدل نایدا، سیستم ترجمه سه مرحله ای است شامل:

• تحلیل (Analysis)
• انتقال (Transfer)
• بازسازی (Restructuring)

یعنی مترجمان ابتدا باید متن مبدأ را از نظر زبانی تجزیه و تحلیل کنند تا مؤلفه های مختلف آن و معنای آن را درک کنند. سپس این معنا را به زبان مقصد منتقل کنند که این مرحله در ذهن مترجم رخ می دهد و در پایان آن را از نظر معنایی و سبکی برای تولید ترجمه معادل بازسازی کنند.

از نظر نایدا، در مرحله تحلیل، پیام از دو جنبه تحلیل می شود:

• روابط دستوری میان کلمات
• معنای کلمات که شامل تحلیل معنای ارجاعی و معنای ضمنی می شود

گشتارزدایی (back-transformation)

نایدا طبق دستور گشتاری، برای رفع ابهام از متن، گشتارزدایی را توصیه می کند یعنی حرکت از رو ساخت به ساختارهای پایه یا سطح جملات هسته ای (kernel sentences).

از نظر نایدا و تیبر پیام متن مبدأ قبل از این که به صورت ترجمه بیان شود سه فرایند را طی می کند:

• انتقال تحت اللفظی (Literal transfer)
• انتقال حداقلی (minimal transfer)
• انتقال ادبی (Literary transfer)

انتقال ادبی تأثیر معادل روی مخاطبان یا خوانندگان مقصد را حفظ می کند.

تعادل پویا (Dynamic Equivalence) و تعادل صوری (Formal Equivalence)

نایدا معتقد است دو نوع مختلف از تعادل وجود دارد: پویا و صوری.

تعادل پویا به «طبیعی بودن کامل پیام» اشاره می کند که عنصر بسیار مهمی برای نایداست و از نظر نایدا با جستجوی نزدیک ترین معادل طبیعی به زبان مبدأ حاصل می شود.

تعادل پویا که بعدها نایدا آن را تعادل نقشمند نامید بر اساس اصل تأثیر معادل است که بیان می کند رابطه بین گیرنده و پیام باید درست مانند رابطه بین گیرندگان اصلی در زبان مبدأ و پیام باشد.

تعادل پویا، مبتنی بر گیرنده پیام یا مخاطب محور است. نایدا معتقد است که موفقیت یک ترجمه به دستیابی به تأثیر معادل روی مخاطبان مقصد بستگی دارد و از نظر او این یکی از چهار ضرورت اصلی در یک ترجمه است که عبارتند از:

• معناسازی
• انتقال روح و شیوه متن اصلی
• برخورداری از بیانی طبیعی و ساده
• تولید پاسخی مشابه

لازم به ذکر است که نایدا این تعاریف را در مورد ترجمه کتاب مقدس ارائه داد پس اگر معادل هایی که در ترجمه کتاب مقدس به کار می روند در زبان های مقصد طبیعی نباشند مخاطبان از کتاب مقدس فاصله می گیرند با آن احساس بیگانگی می کنند و از مسیحیت رویگردان می شوند و اگر طبیعی و مصطلح باشند رنگ و بوی بیگانه ندارند، مخاطبان مقصد با آنها احساس نزدیکی می کنند و به مسیحیت علاقمند می شوند.

از سوی دیگر همین معادل ها اگر به متن مبدآ نزدیک نباشند متن کتاب مقدس تحریف و دستخوش دخل و تصرف می شود. پس در اینجا معادل مطلوب آن است که ضمن احتراز از تحریف، خواننده را جلب کند و در او واکنش مساعدی نسبت به مسیحیت برانگیزد، همان واکنشی که با خواندن متن مبدأ (انجیل مسیحی) در مسیحیان برانگیخته شود که این معادل را نایدا معادل پویا می نامد.

مفهوم معادل پویا را ترجمه شناسان زیادی از جمله نیومارک و بسنت رد کرده اند زیرا از نظر آنها واکنش هیچ دو خواننده ای نسبت به هیچ متنی یکسان نیست حتی اگر به یک جامعه زبانی و بافت فرهنگی – اجتماعی واحدی تعلق داشته باشند چه برسد به دو جامعه زبانی مختلف.

اما تعادل صوری تا حد ممکن به متن اصلی نزدیک است بدون اضافه کردن نظرات و افکار مترجم در ترجمه. معادل صوری از لحاظ معنا تحت اللفظی و از لحاظ ساختار به شدت تابع ساختار زبان مبدأ است. نایدا معادل صوری را رد و معادل پویا را توصیه می کند.

برخی منابع:

نظریه نایدا: دکتر فرزانه فرحزاد